Η Γυναικεία Ποντιακή Φορεσιά
Το ένδυμα σε όλους τους πολιτισμούς είναι αντιπροσωπευτικό της ταυτότητας του ανθρώπου που το ενδύεται. Με αυτό, εννοούμε ότι το ένδυμα «μιλά» το ίδιο για τον φορέα του υποδηλώνοντας την κοινωνική, την οικονομική και την επαγγελματική του θέση ή κατάσταση. Αυτό αντικατοπτρίζεται, συνήθως, στην επιλογή των υφασμάτων ή των εξαρτημάτων.
Στον Πόντο υπήρχε ενδυματολογική πολυφωνία και διάφορα ενδυματολογικά ιδιώματα (Τραπεζούντας, κ.λπ.. Αντιπροσωπευτική γυναικεία ποντιακή ενδυμασία θεωρούνται σήμερα τα ζουπούνας. Με βάση τα γνωστά συστήματα ταξινόμησης (Ι. Παπαντωνίου, Α. Χατζημιχάλη), ο ενδυματολογικός τύπος της γυναικείας ποντιακής φορεσιάς είναι η «φορεσιά με το καβάδι».
Η γυναικεία ποντιακή φορεσιά διαφοροποιείται ανάλογα με την περιοχή, την κοινωνική τάξη, την ηλικία και την περίσταση χρήσης. Οι διαφορές δεν εμφανίζονται ως προς τη δομή του ενδύματος, αλλά ως προς το ύφασμα, το πατρόν, τη ραφή και τη διακόσμηση.
Τα περισσότερα από τα ενδύματα κατασκευάζονταν σε οικοτεχνική βάση, από τη δημιουργία του νήματος και την επεξεργασία του υφάσματος μέχρι το ράψιμο. Τις ζουπούνες, όμως, και τους επενδύτες, αναλάμβαναν οι ραφτάδες. Ειδικοί τεχνίτες ήταν, επίσης, οι τερζήδες που εκτελούσαν τα τερζήδικα και συρμακέσικα στολίδια. Τα κεφαλοκαλύμματα κατασκευάζονταν από τους καλπακτζήδες (από τα γούνινα καπέλα που ήταν γνωστά ως καλπάκια).
Για τις γυναίκες, η σημασία των ενδυμάτων και των υφασμάτων επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι αποτελούσαν σημαντικό στοιχείο της προίκας. Με τον γάμο, ωστόσο, συντελείται μια μεγάλη αλλαγή στη ζωή της γυναίκας: εγκαθίσταται, το πιθανότερο, στο σπίτι του πατέρα του συζύγου και, από το σημείο αυτό και μετά, τον πρώτο και τον αποφασιστικό λόγο για οτιδήποτε την αφορά έχουν κυρίως τα πεθερικά της.
Ως μέλος της νέας διευρυμένης οικογένειας, αναλαμβάνει συγκεκριμένο ρόλο στο πλαίσιο του καταμερισμού εργασίας εντός και εκτός της οικίας. Παράλληλα συντάσσεται στις τοπικές σχέσεις ιεραρχίας και εφαρμόζει τα απαιτούμενα έθιμα και συνήθειες.
Η θέση της αναβαθμίζεται με τη γέννηση των παιδιών. Ως μητέρα εγκαταλείπει τη νυφική φορεσιά που χρησιμοποιούσε σε επίσημες περιστάσεις, και τα ενδύματά της αποκτούν λιγότερο φανταχτερά χρώματα. Γενικότερα, οι νεαρές γυναίκες φορούσαν χρωματικά έντονα υφάσματα ενώ οι μεγαλύτερες ηλικίες προτιμούσαν τα σκούρα χρώματα.
Τα βασικά στοιχεία της γυναικείας ενδυμασίας
Εσωτερικό ένδυμα
Καμίσ’
Ένδυμα στον τύπο του πουκάμισου, συνήθως λευκό, με μακριά και φαρδιά μανίκια και στενό γιακά, ευρύχωρο στο στήθος και με κατακόρυφο άνοιγμα από το λαιμό μέχρι και τον ομφαλό. Το μάκρος του ενδύματος φθάνει μέχρι λίγο επάνω από τα γόνατα. Το καμισ’ που φορούσαν οι γυναίκες για καθημερινή χρήση είναι φτιαγμένο από βαμβακερό ή λινό ύφασμα, ενώ για τις περιστάσεις της γιορτής και του γάμου είναι μεταξωτό και διακοσμημένο με δαντέλα.
Στηθοπάνν’ ή επανωκάμισον
Λωρίδα λευκού βαμβακερού υφάσματος για στήριξη στήθους. Το ύφασμα έδενε στην πλάτη πάνω από το πουκάμισο και κάτω από τη ζουπούνα ή σπάνια κατάσαρκα.
Βρακίν Το βρακίν
ήταν το γυναικείο εσώρουχο το οποίο είναι φτιαγμένο από λινό ή βαμβακερό ύφασμα. Το μάκρος του φθάνει μέχρι λίγο επάνω από τα γόνατα, ενώ άλλες φορές είναι μακρύ ως τους αστραγάλους. Δένει μπροστά με το βρακοζών’.
Σπαλέρ’ ή σπαρέλ’
Το σπαλέρ’ είναι ένα συνήθως μονόχρωμο ριγωτό ύφασμα φοδραρισμένο με άσπρο πανί, το οποίο κάλυπτε το στήθος μέχρι τη μέση και δενόταν πίσω από το λαιμό και ενίοτε και πίσω από την πλάτη. Το σπελέρ’ που είχε καθημερινή χρήση είναι συνήθως βαμβακερό και το φορούσαν επάνω από τη ζουπούνα, ενώ εκείνο που χρησιμοποιούσαν σε γιορτινές περιστάσεις είναι μεταξωτό ή βελούδο και το φορούσαν κάτω από τη ζιπούνα. Συχνά το βρίσκουμε διακοσμημένο με πλεκτές δαντέλες (γαϊτάνι στα τελειώματα).
Σαλβάρ’ ή σαλβαρόπον
Το σαλβάρι είναι μακρύ και πολύ φαρδύ παντελόνι (βράκα) που φορούσαν οι γυναίκες επάνω από το βρακίν. Το ύφασμα, βαμβακερό ή μάλλινο για ένα σαλβάρι καθημερινής χρήσης και μεταξωτό ή χρυσοκέντητο για το σαλβάρι που φορούσαν σε γιορτινή περίσταση, φρόντιζαν να είναι πάντοτε ευχάριστο για το σώμα ώστε να μην εμποδίζει την κίνηση.
Ζουπούνα ή εντερίν
Η ζουπούνα είναι ένδυμα μακρύ, ένα είδος χιτώνα που φορούσαν οι γυναίκες επάνω από το πουκάμισο και το σαλβάρι. Έχει κατακόρυφο άνοιγμα εμπρός και κουμπώνει με έναν αριθμό κουμπιών στη μέση του στήθους και μέχρι τον ομφαλό. Τα δύο μπροστινά φύλλα σταυρώνουν και ανοίγουν ψηλά στο πλάι, αφήνοντας να φαίνεται το σαλβάρι. Τα μανίκια είναι σχιστά στις άκρες και μπορεί να είναι γυρισμένα προς τα πάνω ή να κουμπώνουν με κουμπιά. Η ζουπούνα που είχε καθημερινή χρήση είναι φτιαγμένη από βαμβακερό ή μάλλινο ύφασμα, ενώ η γιορτινή είναι φτιαγμένη από ύφασμα μεταξωτό ή από βελούδο. Για τη νυφική ζουπούνα προτιμούσαν συνήθως ύφασμα μεταξωτό μουαρέ ή χρυσοΰφαντο. Η ζουπούνα είναι επενδεδυμένη εσωτερικά με βαμβακερή ή σατέν φόδρα.
Ζωνάρ΄ή λαχώρ’
Στη μέση φορούσαν ζωνάρι μήκους 3 μ. και πλάτους 0,50 μ. από ντόπιο χοντρό σάλι ή από εισαγόμενα υφάσματα. Το ζωνάρ’ δένει γύρω από τη μέση σε ένα τριγωνικό σχέδιο, επάνω από τη ζουπούνα, και έχει έντονα χρώματα. Έχουν καταγραφεί διάφοροι τύποι ζωναριών, όπως το λαχώρ’ ζωνάρ (με ύφασμα εισαγόμενο από τη Λαχόρη), το νυφικόν ζωνάρ, το ετζεμσάλιν (με ύφασμα εισαγόμενο από την Περσία), και το ταραπουλούζ΄ ζωνάρ (με ύφασμα εισαγόμενο από την Τρίπολη της Λιβύης). Ο τρόπος που φορούσαν το ζωνάρ’ διαφέρει ανάλογα με την περιοχή: άλλοτε η μύτη του τριγώνου καταλήγει με μια μεγάλη φούντα πίσω κι άλλοτε παρουσιάζεται με πολλές φούντες ή κρόσσια στο πλάι.
Επενδύτης – πανωφόρι
Πάνω από τη ζιπούνα φορούσαν κοντό, ανοιχτό επενδύτη (κοντέσ’, κατιφέ, κοντογούν’, πόλκα, κ.λπ.), συνήθως από τσόχα ή βελούδο, με διακόσμηση που κεντούσαν οι τερζήδες. Για το χειμώνα υπήρχαν ποδήρεις επενδύτες, με γούνα στο εσωτερικό και τα τελειώματα (μακρυγούν’, ντελμέ, λιμπαντέ).
Κατιφέ
Το κατιφέ («βελούδο» στη γαλλική) είναι κοντό πανωφόρι που φθάνει μέχρι τη μέση. Το κέντημα που έχει συνήθως στη μέση, στα μανίκια και στο λαιμό, ήταν δημιουργία ειδικού ράφτη (τερζή). Το κατιφέ αποτελούσε βασικό στοιχείο της νυφικής ενδυμασίας αλλά και της ενδυμασίας των νεαρών κοριτσιών.
Κοντογούν΄
Το κοντογούν είναι κοντό πανωφόρι φτιαγμένο από τσόχα ή βελούδο, με εσωτερική επένδυση γούνας και στολισμένο με χρυσοκέντημα στο γύρο της μέσης και στα ακρομάνικα.
Μακρυγούν΄
Το μακρυγούν’ είναι μακρύ πανωφόρι, με εσωτερική επένδυση.
Μακρυγούν΄
Το μακρυγούν’ είναι μακρύ πανωφόρι, με εσωτερική επένδυση.
Λιμπαντέ
Η λιμπαντέ είναι μακρύ χειμερινό ένδυμα με μανίκια, ανοικτό κατακόρυφα εμπρός όπως και το μακρυγούν’.
Ποδιά και σάλι
Ποδιά
Μετά το γάμο και την απόκτηση παιδιών οι γυναίκες κάλυπταν το μπροστινό μέρος της ζιπούνας με τετράγωνη ποδιά. Η ποδιά, χαρακτηριστικό στοιχείο της γυναικείας φορεσιάς κυρίως στην αγροτική ύπαιθρο, είναι ύφασμα που φορούσαν επάνω από τη ζουπούνα και το ζωνάρι. Διακρίνονται διάφοροι τύποι ποδιάς: Η φοτά, μια ποδιά καθημερινής χρήσης από τετράγωνο ύφασμα, βαμβακερό ή μεταξωτό με πλατιές κάθετες ή οριζόντιες ραβδώσεις, που δενόταν πίσω από τα δύο πάνω άκρα, το πεσταμπάλ΄, μια ποδιά οικιακής χρήσης που είναι φτιαγμένη από μαλλί, τσόχα ή χασέ, η κοκνέτσα, από τετράπλευρο μάλλινο ύφασμα, η εμποδέα, και άλλοι.
Σαλ
Το τρίγωνο ή τετράγωνο υφαντό σάλι που «έριχναν» στους ώμους οι γυναίκες.
Εξαρτήματα
Ορτάρα
Τα ορτάρα είναι χειροποίητες μάλλινες κάλτσες. Φέρουν, συνήθως, πολύχρωμα σχέδια στις μύτες και στις φτέρνες. Υπήρχαν και βαμβακερές κάλτσες (κάλτζαι) για το καλοκαίρι.
Ποστάλα και κουντούρας
Οι χωρικές συνήθιζαν να φορούν τα ποστάλα που ήταν φτιαγμένα από ντόπιο δέρμα και είχαν χαμηλό τακούνι. Οι γυναίκες στα αστικά κέντρα φορούσαν τζαγγία, παπούτζα και κουντούρας.
Κεφαλομάντηλο
Τα κεφαλομάντηλα χαρακτήριζαν τα κορίτσια κάτω των 16 ετών, που φορούσαν είτε λευκό λεπτό μαντήλι (ντουλπάνι) ή την άσπρη ή κίτρινη μαντίλα (γιαζμά). Το λετζέκ ή τσιτ΄ είναι μεταξωτό κεφαλομάντηλο που φορούσαν επάνω από την τάπλα, στερεωμένο στην κόμμωση. Ο κεφαλόδεσμος στερεωνόταν στο κεφάλι με κορδέλες επίρραπτες στα πλάγια της τάπλας και δενόταν στον αυχένα, πίσω από την πλεξούδα των μαλλιών, λίγο λοξά και χαμηλωμένα στο μέτωπο.
Τάπλα ή τεπελίκ΄
Οι γυναίκες φορούσαν την τάπλα φορούσαν οι γυναίκες από την ηλικία των 16 ετών και άνω. Τάπλα σημαίνει «δίσκος» και τεπελίκ’ σημαίνει «κορυφή». Πρόκειται για το χαρακτηριστικό στρογγυλό δισκοειδές κάλυμμα του κεφαλιού της γυναίκας το οποίο ήταν κατασκευασμένο σαν φέσι, με ενσωματωμένο μεταλλικό στρογγυλό έλασμα που δημιουργούσε επίπεδο δίσκο στο άνω μέρος της κεφαλής, ενώ στην περιφέρεια έφερε στενό γύρισμα περ. τριών δακτύλων. Η τάπλα ήταν καλυμμένη εξωτερικά με κέντημα συρμακέσικο. Υπάρχει και η τάπλα που φέρει το έλασμα, χρυσό ή ασημένιο, επίρραπτο ενώ κάποτε διακοσμείται από ομόκεντρες σειρές με φλουριά (το χιλάλ στερεωμένο στο γύρο της τάπλας).
Κοσμήματα
Στις επίσημες περιστάσεις οι γυναίκες (όπως και οι άνδρες) συμπλήρωναν τα ενδύματά τους με κοσμήματα. Καταρχήν, σειρά από φλουριά κοσμούσε το μέτωπο της γυναίκας. Εκτός από αυτά, συνηθίζονταν τα σκουλαρίκια, τα βραχιόλια, και τα δακτυλίδια. Χαρακτηριστικότερα κοσμήματα όμως είναι η μπογαζκιστήν, αλυσίδα με το μονόγραμμα της φέρουσας, τα τετίκια, επτά ασημένιες αλυσίδες που καθεμία καταλήγει σε φλουρί. Αστικά κοσμήματα ήταν η αλυσίδα με καρδίτσα (ή αλλιώς μεταλλιόν) (καρδιόσχημο κόσμημα) και ο σταυρός.
Πηγές
Ανδριανοπούλου, Π., «Λαϊκές Φορεσιές του Πόντου», 2005, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=5041> Διαμαντίδου, Μ., «Γυναικεία Ενδυμασία», URL: http://www.pontos-news.gr/pontic-article/3354/gynaikeia-endymasia, www.kyklos.gr. Παπαντωνίου, Ι.. Η Ελληνική ενδυμασία. Από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20ου αιώνα. 2000, Αθήνα: Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος. Παπαντωνίου, Ι., “Χαρακτηριστικά των ενδυμάτων των Ελλήνων προσφύγων της Μικράς Ασίας και του Πόντου” (Β’ Πανελλήνιο Συνέδριο Μικρασιατικής Λαογραφίας, 29/11 έως 1/12/1996, Πολεμικό Μουσείο), Μικρασιατικά Χρονικά Τόμος 20ος, 1998 Χατζημιχάλη, Α., Η Ελληνική Λαϊκή Φορεσιά (Τόμοι Πρώτος & Δεύτερος), 1983, Μουσείο Μπενάκη, Εκδόσεις “Μέλισσα”
https://sites.google.com/site/pontosoriginal/gynaikeia-pontiake-phoreseia
http://www.kotsari.com/laografia/clothing/189-pontiaki-amfiesi-foresia-endimasia-gynaikeia-andriki
http://www.kotsari.com/laografia/clothing/192-pontiaki-amfiesi-pontiaki-foresia-pontiaki-endymasia
http://www.kotsari.com/laografia/clothing/355-pontiaki-gynaikeia-endymasia-fatsa-pontou
https://www.trapezounta.gr/pontus/culture/clothing/
http://www.mavrithalassa.org.gr/index.php/sample-sites/ymatiothiki